نووسەر و رۆژنامەوان
بەكالۆریۆس لە ئابووریی گشتی
ساڵی ٢٠٠٧ پەرلەمانی كوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستانی پەسەند كرد، ئەوە یەكەمین جار بوو لە مێژووی هەزاران ساڵەی كورد و كوردستاندا، جا چ قەوارەی دەوڵەتی یان نادەوڵەتی بووبێت، قەوارەیەكی كوردی یاسای پەسەندكراوی تایبەت بە نەوت و غازی خۆیی هەبێت. ئامانج لەم یاسایە و لەو بڕیارەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان، ئەوە بوو ئیدی هەرێمی كوردستان بەرەو ئابوورییەكی سەربەخۆ هەنگاو بنێت و ئیتر داهاتی نەوتی كوردستان لەبری ئەوەی لەلایەن دوژمنان و نەیارانیەوە بۆ وێرانكردنی خاكەكەی و ئازاردانی خەڵكەكەی وەگەڕ بخرێت، بەپێچەوانەوە بخرێتە خزمەت ئاوەدانكردنەوەی كوردستان و بنیاتنانی ژێرخانێكی پتەوە و بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی و گوزەرانی خەڵكەكەی.
ساڵی ٢٠١٠ حكوومەتی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ حكوومەتی توركیا، رێككەوتنێكی كرد بۆ راكێشانی بۆڕیگەلی نەوت، لە هەرێمی كوردستانەوە بەنێو خاكی توركیادا تا بەندەری جەیهان و لەوێوە بۆ بازاڕەكانی دنیا لەڕێی كەشتیگەلەوە. خەڵك دەپرسن: بۆچی ئەم گرێبەستە لەگەڵ توركیادا؟ وەڵام: بێ گومان لەبەر ئەوەی توركیا نزیكترین و كەممەسرەفترین رێگەیە بۆ گەیاندنی نەوتی كوردستان بە بازاڕەكانی جیهان، لە غەیری ئەو هۆكارە تەواو ئابوورییە، هەر شرۆڤەیەكی دیكەی سیاسی بۆ ئەو گرێبەستەی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان دەكرێت، یان نەزانی و بێئاگاییە، یان موزایەدەیە، یان دژایەتیە جا لە دژی توركیا بێت یان هەرێمی كوردستان یان لە دژی هەردووكیان پێكەوە. ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە ئێرانی دراوسێ لەوكاتدا بە هیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو، گرێبەستێكی وەها لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا بكات، خۆ ئەگەر ئامادەش بوایە، ئەمریكا و دەوڵەتانی رۆژئاوا نەیاندەهێشت نەوتی كوردستان لەڕێگەی بۆریگەلەوە بە ئێراندا هەناردەی بازاڕەكانی جیهان بكرێت، تۆ لە زیادە مەسرەفیەكەشی گەڕێ و باسی ئەو گەمارۆ ئابوورییە جیهانیەش مەكە كە لەسەر ئێران هەیە.
هەر لەو ساڵانە بەدواوە و پاش ئەم هەنگاوانە، لە قۆناغی جیاوازدا، حكوومەتی هەرێمی كوردستان چەندین گرێبەستی لە بواری دۆزینەوە و وەبەرهێنان و دەرهێنانی نەوتدا، لەگەڵ چەندین كۆمپانیای زەبەلاح و مامناوەند و خوارتردا بەست. گەرچی گرێبەستەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان گرێبەستی هاوبەشین (شەراكەت)ن، بەڵام لە هەندێ خاڵدا لە گرێبەستەكانی عێراق سەركەوتووترن، نەخاسمە لە بواری دۆزینەوەی نەوتدا، گەرچی نەوتی كوردستانیش كاتێ كڕیاری بۆ دۆزرایەوە و دەست بە هەناردە و فرۆشتنی كرا، بە نرخێكی هەرزانتر لە نرخی نەوتی عێراق و وڵاتانی دیكەی نەوتفرۆش بوو، بەڵام بیرمان نەچێت، بۆ ئەو كۆمپانیایانەش كە گرێبەستیان لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا كرد، جۆرێك لە سەركێشی بوو، چونكە لە ئایندەی گرێبەستەكانیان دڵنیا نەبوون.
خۆشبەختانە دوو پاڵاوتگەی گەورەی نەوتیش، بە رەزامەندیی حكوومەتی فیدراڵیی عێراق، لە هەرێمی كوردستاندا دامەزران، لە سنوورەكانی هەردوو پارێزگای (هەولێر و سلێمانی)، ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە غازی عێراق زیاتر لە نەوەت ساڵە بەفیڕۆ دەڕوات و دەچێ بەئاسمانا و تا ئێستا حكوومەتی عێراق كە نزیكەی ١٠٠ ساڵە دامەزراوە، وێڕای یەدەگێكی زۆری غاز، نەیتوانیوە ببێتە دەوڵەتێكی هەناردەكاری غاز، بەڵام هەرێمی كوردستان زووتر لەمبارەیەوە بەخۆ كەوت و گرێبەست و وەبەرهێنانی لە غازیشدا كرد و گەر فشاری سیاسیی نێودەوڵەتی لێ بگەڕایە غازی كوردستانیش لە ٢٠١٦ بەولاوە هەناردە دەكرا، بەڵام ئەمەیان پێوەندیی بە ململانێی رووسیا و ئەورووپاوە بوو كە نەكرا، گەرچی ئێستاش ئومێد هەیە كە ئەگەر كێشەی گەورە نەیەتە ئارا، رەنگە لە دوو ساڵی داهاتوودا هەرێمی كوردستان هەناردەكاری غازیش بێت، بەڵام دۆخە سیاسییەكە چۆن دەگۆڕێت؟ ئەوەش مەرجە و دەبێ لە پیشبینییەكانماندا لەبەرچاوی بگرین.
ساڵی ٢٠١٤ رێكخراوی تیرۆریستی داعش هێرشی هێنایە سەر هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستانیش بەدرێژایی هەزار و ١٠٠ كیلۆمەتر كەوتە بەرەی شەڕی بەرگریییەوە لە دژی هێرشی داعش، نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە و پەنابەر لە هەریەكە لە (سووریا، رۆژئاوای كوردستان، باشوور و ناوەڕاستی عێراق)ەوە روویان لە هەرێمی كوردستان كرد، هاوزەمان حكوومەتی فیدراڵیی عێراقیش بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی. جیا لەوە بەپێی یاسایەكی پەسندكراوی ساڵی ٢٠٠٧ی پەرلەمانی عێراق كە بڕیاری داوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە چوارچێوەی مەنزومەی بەرگریی عێراقدا ئەژمار بكرێت، دەبوو حكوومەتی فیدراڵیی عێراق لە ٢٠٠٧ەوە بودجە و مووچە و چەك و تفاقی هێزی پێشمەرگە دابین بكات، بەڵام تا نووسینی ئەم وتارەش حكوومەتی عێراق یەك دینار و یەك فیشەك و یەك دەواریشی بۆ پێشمەرگە نەناردووە و ئەو قەرزەشی نەداوەتەوە، كەواتە هەرێمی كوردستان بێ بودجە و داهات، دەبوو پارە بۆ خەرجییەكانی (ئاوارە و پەنابەران، شەڕی داعش، مووچەی مووچەخۆرانی كوردستان، خزمەتگوزاری و پرۆژەكانی خۆی) دابین بكات، ئا بەو شێوەیە هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی سەختی ئابوورییدا كەوتە هەناردەكردن و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتەكەی لە ڕێگەی توركیاوە و سەرەتا بە بڕی كەم و دواتر گەیشتە ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە.
هەر لە ساڵی ٢٠١٤دا ئەوكات كە نووری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، حكوومەتی عێراق بە فەرمی سكاڵایەكی لە دژی توركیا لە دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتیی ژووری بازرگانیی جیهان كە بارەگاكەی لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا بوو، سكاڵاكە لەو رووەوە بوو كە توركیا بەبێ پرس و ئاگاداریی حكوومەتی عێراق، هاوكارە لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستاندا، لە كاتێكدا لە عێراق كۆمپانیا (سۆمۆ) سەرپەرشتیی فرۆشتنی نەوتی هەموو عێراق دەكات، ئەم سكاڵایە مایەوە و یەكلا نەكرایەوە تا ساڵی ٢٠٢٣ كە دادگاكە لەبارەی تەواوی پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی كوردستان چەند بڕیارێكی دەركرد، كە یەكێك لەو بڕیارانە لە دژی توركیا یەكلا بووەوە، بەڵام چەند مانگێك پێش ئەو بڕیارەی دادگاكەی پاریس، لەنێوان سەركردایەتیی سیاسیی هەرێمی كوردستان و چوارچێوەی هەماهەنگی، رێككەوتنێكی سیاسی كرا و (هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت) دامەزرا و لە ئەنجامدا حكوومەتی ئێستای محەمەد شیاع سوودانیی پێ دامەزرا، لەنێو كارنامەی حكوومەتەكەی سوودانییدا خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە سیاسییە جێگیر كرا، كە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، گرنگترینیان بوو، یەكێكیش لەوانە رێككەوتنی نێوان حكوومەت هەرێمی كوردستان و حكوومەتی عێراقی فیدراڵ بوو، لەسەر كەیسی نەوت و غاز و هەروەها جێگیركردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەنێو بودجەی گشتییی فیدراڵیی عێراقدا.
ئەوە بوو رۆژی ٤ی نیسانی ٢٠٢٣ دوای سەردانێکی مەسرور بارزانی، سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان بۆ بەغدا، بە پرۆتۆكۆلێكی رەسمیی فیدراڵییانە، هەردوو حکوومەتی هەرێمی کوردستان و عێراقی فیدراڵ، بە ئامادەبوونی هەردوو سەرۆك وەزیران، رێککەوتنێکیان واژۆ کرد کە بۆ لەمەودوا نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆی عێراقیەوە بفرۆشرێت و پارەکەی بخرێتە سەر هەژمارێکی بانکی لە هەولێر، کە تەنیا سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، یان كەسێك كە ئەو رایبسپێرێت، مافی خەرجکردنی پارەی لەو هەژمارە بانکییەدا دەبێت. هاوکات، لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە خەرجکردنی پارەکە چاودێری دەکرێت، لە دۆخێکدا ئەگەر کەمتر بوو لەو بڕەی کە پێویستە بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق بدرێتە هەولێر، ئەوا حکوومەتی عێراق دەبێت ئەو کورتهێنانەی بودجەی هەرێمی کوردستان پڕ بکاتەوە، کە بە بڕی 12.69 لە بودجەی گشتیی عێراقدا دیاری کراوە.
هەر بەپێی رێکكەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا، هەردوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان و نەوتی عێراق، لێژنەیەکی هاوبەشیان دەبێت بۆ هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان.
پێوەند بە بوونی کوردیش لە کۆمپانیای (سۆمۆ)ی عێراقی، بڕیارە کوردێک بکرێتە جێگری بەڕێوەبەری کۆمپانیای سۆمۆ، کە لەلایەن سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە دەستنیشان دەکرێت، لەگەڵ سێ پۆستی بەرپرسانی بەش لە سۆمۆ كە دەبێ لە كوردستانەوە دابمەزرێنرێن. ئەوەش یەكەمین جار دەبێت كە لە مێژووی كۆمپانیای سۆمۆدا، كورد پۆستی باڵای هەبێ و لەو پلە بەرپرسیارییانەدا بێت.
هەرێمی كوردستان كارێكی باشی كرد كە دەستی بۆ نەوتەكەی برد؟
تا ئێرە باسی چیرۆكی دۆزینەوە و دەرهێنان و لێدانی بۆریگەل و گرێبەستی وەبەرهێنان و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستانمان كرد، لێرە بەدواوە وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە دەدەینەوە، كە ساڵانێكی زۆرە بووەتە جێی مشتومڕ، لەنێو میدیای كوردی و عێراقی و هەروەها لە گۆڕەپانی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا، پرسیارەكەش ئەمەیە: هەرێمی كوردستان كارێكی باشی كرد كە دەستی بۆ وەبەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی برد، یان خراپی كرد؟
ئەم پرسیارە، چەندین گرووپ لە خەڵكی هەرێمی كوردستان بەردەوام دەیكەن، دەكرێ ئەوها پۆلێنیان بكەین:
گرووپێك خەڵك لە دڵسۆزییەوە دەیكەن و بەڕاستی پێیان وایە ئەگەر هەرێمی كوردستان دەستی بۆ كەیسی نەوت نەبردایە، بارودۆخی ئابووریی خەڵكەكەی لە ئێستا باشتر دەبوو! گرووپێكی تر لە خەڵك، بە كاریگەریی بەشێك لە میدیا عێراقی و كوردییەكان كە ئەجیندای سیاسییان لەپشتەوەیە، ئەو قسەیە دەكەن، گرووپێكی تر لە خەڵك، پێیان وایە هەرێمی كوردستان لە ئیدارەدانی ئەم كەیسەدا سەركەوتوو نەبووە و باس لە بابەتی بوونی گەندەڵی و خراپ سوودوەرگرتن لە داهاتی نەوت دەكەن، گرووپێكیش لە خەڵك هەن كە بە بڕیاری پێشوەختە یان پێشداوەری، بێ هیچ شرۆڤە و خوێندنەوەیەك، دژی هەموو هەنگاو و پرۆژە و بڕیارێكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەدوێن و رەفتار دەكەن.
من بەشبەحاڵی خۆم، گەلێ جار لە تەنیاییدا و لە سەروبەندی زۆر رووداو و قەیرانی سیاسی و ئابوورییدا، هەمان پرسیارم لە خۆم كردووە: ئەرێ هەرێمی كوردستان كارێكی باشی كرد كە دەستی بۆ وەبەرهێنانی نەوت برد و فرۆشتی یان خراپی كرد؟
ئەوەی بە حوكمی كارەكەم وەك رۆژنامەنووسێك، پێی گەیشتووم و بە چاودێڕیكردنی رووداو و سەرهاتەكانی ئەم چەند ساڵەی رابورد كە هەرێمی كوردستان سەربەخۆیانە نەوتی خۆیی فرۆشت، من لێرەدا تەنیا ئەنجامەكان لە زۆربەی رووەكانەوە دەخەمە روو و چەند پرسیارێكیش دەوروژێنم، ئیدی بۆ خوێنەرانی بەڕێزی جێ دەهێڵم و با خۆیان وەڵامی یەكلاكەرەوە بۆ ئەو پرسیارە جێ مشتومڕە بدەنەوە.
نەوتی كوردستان پێش ساڵی ٢٠٠٣
ئەمساڵ (٢٠٢٣) سەد ساڵی تەواوە ئەم دەوڵەتی عێراقە دامەزراوە، حوكمڕانیی ئەم دەوڵەتە لە سەرەتاوە تا ئێستا بە سیستەمی جیاوازدا تێپەڕیوە (شانشینی، كۆماری سەرۆكایەتیی مەركەزی، كۆماریی فیدراڵی) وەك پێكهاتەی حوكمڕانیش لە دامەزراندنیەوە تا ساڵی ١٩٥٨ بنەماڵەی هاشمیی سوننی حوكمیان كردووە، لە ساڵی ١٩٥٨ تا ٢٠٠٣ هێزگەلی جیاوازی قەومیی عەرەبیی سوننی حوكمیان كردووە، لە ٢٠٠٣ش بەدواوە تا ئێستا هێزگەلی عەرەبیی شیعی حوكمی دەكەن، بەڵام بەدرێژایی ئەم سەد ساڵە، هەمیشە ئەو پێكهاتەیەی لە سەرتۆپی دەسەڵاتدا بووە و حوكمی كردووە، بە شێوازی جیاواز پێكهاتەكانی تری چەوساندووەتەوە، كوردیش وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی، لەلایەن هەردوو دەسەڵاتی عەرەبیی (سوننی و شیعی) لە قۆناغی جیاوازدا بە شێوازی جیاواز چەوسێنراوەتەوە، لە ساڵانی سییەكانی سەدەی رابردوو بەدواوە، هەر بە داهاتی نەوتی كەركووك كە شارێكی مێژوویی كوردستانە، لە كورد دراوە، ئەو تۆپ و تەیارە و مووشەك و تانكانەی حكوومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق، كە دەهاتنە سەر كوردستان، بە داهاتی نەوتی كوردستان دەكڕدران و ئەو سوپایەی كوردی ئەنفال و كیمیاباران دەكرد، بە پارەی داهاتی نەوتی كەركووك بەخێو دەكرا و چەك و تفاقی بۆ دابین دەكرا.
كەواتە تا (بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتی كوردستان) لەدەست حكوومەتەكانی عێراقدا بوو، كورد و كوردستان نەك هەر خێرێكیان لەو داهاتە پێ نەبڕا، بەڵكوو بەو داهاتی نەوتە رووبەڕووی جینۆساید و وێرانكاری بوونەوە، لە دوای ٢٠٠٣ش بەدواوە كە رژێمی سەدام رووخا، نەخاسمە لە دوای ٢٠٠٥ەوە كە دەستووری عێراق پەسەند كرا، گەرچی ساڵانێك بەشەبودجەی هەرێمی كوردستان بە بڕی كەمتر لە شایستەی خۆی لەلایەن حكوومەتی فیدراڵیی عێراقەوە دابین كرا، بەڵام ساڵی ٢٠١٤ وەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد لە خراپترین دۆخی سەربازی و ئابووریی هەرێمی كوردستاندا، ئیدی بودجەی هەرێمی كوردستان بڕدرا و هەرێمی كوردستانیش بە ناچاری دەستی بە فرۆشتنی سەربەخۆیانەی نەوتی خۆی كرد، رەنگە باشترین بەڵگە بۆ ئەم قسانە، تازەترین دیمانەی تەلەڤزیۆنیی محەمەد شیاع سوودانی سەرۆكوەزیرانی عێراقی فیدراڵ بێت كە راستگۆیانە و بەڕاشكاوی گوتی: ”ساڵی ٢٠١٤ كاتێ داعش شەڕی دژی هەرێمی كوردستان بەرپا كرد و نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە و پەنابەر روویان لە شارەكانی هەرێم كرد و بودجەی هەرێمی كوردستانیش لەو كاتەدا لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە بڕدرا، ئیدی حكوومەتی هەرێمی كوردستان ناچار بوو كە هەندێ گرێبەستی نەوتی بكات، بۆ دابینكردنی ئەو خەرجییانەی كە بارێكی قورس بوو بەسەریەوە، ئەو گرێبەستانە تا رادەیەك لە زیانی هەرێم بوو و كۆمپانیاكانی نەوت ئیستیغلالی ئەو دۆخەی هەرێمیان كرد، بەڵام حكوومەتی هەرێم ناچار بوو كە ئەو گرێبەستانە بكات.“
هەرێمی كوردستان، وەك قەوارەیەكی بەرهەمهێنی نەوت
ئایا حكوومەتی هەرێمی كوردستان، كارێكی باشی كرد كە (هەرێمی كوردستان)ی كردە قەوارەیەكی (نادەوڵەتی) بەرهەمهێن و هەناردەكار و فرۆشیاری نەوت؟ ئەمە هەر لقێكە لە پرسیارە سەرەكییەكەی پێشتر، بەڵام دەمەوێ هەندێ زانیاریی ورد لەسەر دەوڵەتانی بەرهەمهێن و هەناردەكاری نەوت لەسەر ئاستی جیهان بخەمە روو، ئەوجا بزانین بایەخی ئەوە چیە كە هەرێمی كوردستان بچێتە ریزی ئەو دەوڵەتانەوە؟
ئەو ٢٠ وڵاتەی زۆرترین نەوتی یەدەگ لەبن خاكەكەیاندایە
بەپێی تویژینەوەیەكی زانستی كە لە ساڵی ٢٠١٧دا ئەنجامەكانی راگەیەندراوە، ریزبەندی ٢٠ لە وڵاتانی هەرە دەوڵەمەند لە بوونی یەدەگی نەوت لەژێر خاكەكەیاندا، فەنزویلا بە بڕی ٣٠٠ ملیار و ٨٧٨ ملیۆن بەرمیل یەكەمی ریزبەندەكەیە و ئازەربایجان بە بڕی ٧ ملیار بەرمیل بیستەمینی ریزبەندەكەیە و لیستەكەش لە زۆرترینەوە بۆ كەمترین ئاوهایە: (فەنزویلا، شانشینی عەرەبیی سعوودی، كەنەدا، ئێران، عێراق (بە هەرێمی كوردستانەوە)، كوەیت، ئیماراتی عەرەبیی یەكگرتوو، رووسیا، لیبیا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، نایجیریا، كازاخستان، چین، قەتەڕ، بەرازیل، جەزائیر، ئەنگۆلا، ئەكوادۆر، مەكسیك، ئازەربایجان.) شایانی باسە، بەپێی هەندێك توێژینەوە ئەگەر هەرێمی كوردستان دەوڵەتێكی سەربەخۆ بوایە، رەنگە لە ریزی ئەم وڵاتانەدا ناوی بهاتایە و بێ شك كاریگەریی لە ریزبەندی عێراقیش دەكرد. خۆ ئەگەر عێراقیش دەوڵەتێكی مەدەنیی دیموكراسیی فیدراڵیی بێ كیشە و بێ چەوساندنەوەی كورد بێت و دەوڵەتی هەموو هاووڵاتیانی عێراق و گشت پێكهاتەكان بێت بێ جیاوازی، بەدڵنیاییەوە بەرهەمێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان، عێراق لەو ریزبەندەدا بردووەتە پێش و داهاتی بۆ زیاد كردووە.
ریزبەندی ئەو ١٠ وڵاتەی زۆرترین نەوت بەرهەم دەهێنن
بەپێی تازەترین توێژینەوە، ریزبەندی ١٠ دەوڵەمەندترین وڵاتانی دونیا لە ڕووی بەرهەمهێنانەوە كە رۆژانە زۆرترین بڕی نەوت بەرهەم دەهێنن، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە بەرهەمهێنانی بڕی ١١ ملیۆن و ١٨٤ هەزار و ١٧٠ بەرمیلی رۆژانە، یەكەمی ریزبەندەكەی گرتووە و كوەیت بە بەرهەمهێنانی ٢ ملیۆن و ٥٢٧ هەزار و ١٠٦ بەرمیلی رۆژانە لە ریزبەندی دەهەمین وڵاتدایە و بە گشتی ریزبەندی ١٠ دەوڵەتەكە ئاوهایە: (ئەمریكا، رووسیا، سعوودیە، كەنەدا، عێراق، چین، ئێران، ئیمارات، بەرازیل، كوەیت) شایانی باسە، هەرێمی كوردستان كە ئێستا رۆژانە نزیكەی ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت، ئەگەر دەوڵەتێكی سەربەخۆ بوایە و هەر بەم بڕەی ئێستای نەوتی بەرهەم بهێنایە، زیاتر لە (لیبیا) بەرهەمی رۆژانەی نەوتی هەیە و بەتەنیاش دوو هێندەی كۆبەرهەمی سێ دەوڵەتی عەرەبی (یەمەن، سوودان، تونس) زیاتر بەرهەمی رۆژانەی نەوتی هەیە، بێگومان كاریگەریی لە ریزبەندی عێراقیش دەكرد.
ریزبەندی ئەو ١٠ وڵاتەی زۆرترین بڕی نەوت هەناردە دەكەن
هەمان توێژینەوە، ریزبەندی ئەو ١٠ وڵاتەی لەخۆ گرتووە كە زۆرترین بڕی نەوت هەناردە دەكەن بۆ بازاڕەكانی جیهان، بەپێی ئەو ریزبەندییە، سعوودیە یەكەمینی لیستەكەیە و رۆژانە زۆرترین بڕی نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات كە زیاتر لە ٩ ملیۆن بەرمیلی رۆژانەیە و رێژەی نزیكەی ١٥٪ نەوتی بازاڕی جیهانی لەلایەن سعوودیەوە دابین دەكرێ، هەروەها نەرویج كە لە ریزبەندی دەهەمین وڵاتانی هەناردەكاری نەوتە و رێژەی نزیكە ٠٤٪ی نەوتی بازاڕی جیهان دابین دەكات، ریزبەندی ١٠ وڵاتەكەی هەناردەكاری نەوتیش لە زۆرەوە بۆ كەم، بەم شێوەیە دێت: (سعوودیە، رووسیا، ئەمریكا، كەنەدا، عێراق، ئیمارات، نایجیریا، كوەیت، كازاخستان، نەرویج)
هەرێمی كوردستان لە ریزبەندی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتدا
بەپێی توێژینەوەیەك كە ساڵی ٢٠١٨ ئەنجامەكانی راگەیەندراوە، لەسەر ئاستی هەموو جیهان، واتە زیاتر لە ٢٠٠ دەوڵەتی دونیا، تەنیا ٩١ دەوڵەت نەوت لەبن خاك و دەریاكانیاندا هەیە و رۆژانە نەوت بەرهەم دەهێنن، بەم ٩١ دەوڵەتە، رۆژانە بڕی ٨٠ ملیۆن و ٦٢٢ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنن، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یەكەمینی ئەو ریزبەندییەیە و وڵاتی ئەردەن نەوەت و یەكەمینی ریزبەندەكەیە كە لە رۆژێكدا تەنیا ٢٢ بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. هەرێمی كوردستان ئەگەر دەوڵەتێكی سەربەخۆ بوایە و وەك ئێستا رۆژانە نزیكەی ٤٥٠ هەزار بەرمیلی نەوتی بەرهەم بهێنایە، رێك لە ریزبەندی ئەو ٩١ دەوڵەتەی جیهاندا، پلەی ٣١مینی ریزبەندەكەی دەگرت و پێش ٦٠ وڵاتی خاوەن نەوتی دونیا دەكەوت.
هەرێمی كوردستان لە ریزبەندی وڵاتانی هەناردەكاری نەوتدا
بێگومان لەو ٩١ دەوڵەتەی كە لەسەر ئاستی جیهان رۆژانە نەوت دەردەهێنن، هەموویان ئەو بڕە نەوتەیان بۆ دابین نابێ كە بەشی ئەوە بكات بڕێكی بۆ پێویستیی ناوخۆیی بەكار بهێنن و بڕێكیشی لێ هەناردە بكەن بۆ بازاڕەكانی جیهان، بۆیە نزیكەی ٣٠ وڵات نەوت هەناردە دەكەن، هەرێمی كوردستان گەرچی دەوڵەت نیە بەڵام وەك قەوارەیەكی (نادەوڵەتی) لە ساڵی ٢٠١٤ەوە لە ریزی ئەو دەوڵەتانەدایە.
سوودەكانی وەبەرهێنان و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان
كە هەرێمی كوردستان دەستی كرد بە گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیاكانی جیهاندا، بۆ گەڕان و دۆزینەوە و بەرهەمهێنان و بۆری لێدان و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتەكەی، بە ڕای من لەڕووی سیاسی و ئابووری و سەربازی و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەوە، ئەم سوودانەی هەبوو:
سوودە سیاسییەكان
١- هەرێمی كوردستان، گەرچی قەوارەیەكی فیدراڵیی نادەوڵەتیی دەستووری و یاسایی و دانپێدانراوە، گەرچی بەهۆی ئەو كارەساتانەی بەسەریدا هاتن و بەهۆی ئەو هەموو شۆڕش و راپەڕینانەی بەرپای كردن، بەهۆی ئەو جینۆساید و تاوانە گەورانەی بەرامبەر گەلی كورد كرا لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، جۆرێك لە هاوسۆزی و دۆستایەتیی بۆ پەیدا بوو، بەڵام وەك دەڵێن: ”سیاسەت بەرژەوەندییە.“ بۆیە بمانەوێت یان نا، دوای ئەوەی هەرێمی كوردستان دەستی بە فرۆشتنی سەربەخۆیانەی نەوت كرد، وڵاتانی زلهێز و ئیقلیمی، بەرژەوەندییان بۆ دروست بوو لەنێو هەرێمی كوردستاندا، ئەم بەرژەوەندییانەش وایان كرد، ئەو وڵاتانە زیاتر و باشتر بە ڕووی هەرێمی كوردستاندا بكرێنەوە و مامەڵەی راستەوخۆی لەگەڵ بكەن. بینیمان نەك لە وڵاتانی وەك ئەمریكا و رۆژئاوا و ئەورووپا و وڵاتانی كەنداو، تەنانەت لە وڵاتانی ئیقلیمیی وەك توركیا و ئێران بە پرۆتۆكۆلی رەسمی و بە ئاڵای كوردستانەوە، هەر لە فڕۆكەخانەكانەوە تا كۆشكی سەرۆكایەتییەكان، پێشوازی لە سەركردەكانی كورد و كوردستان كرا.
٢- لەدوای فرۆشتنی نەوتی كوردستانەوە، ئیتر بینیمان كورد و سەركردەكانی كوردستان، لە زۆربەی هەرە زۆری كۆڕبەند و كۆنفرانسە نێودەوڵەتییە گرنگەكاندا، نەك هەر میوانداری و پێشوازی كران، بەڵكوو قسەكەری سەرەكی و رەسمیی نێو ئەو كۆڕە نێودەوڵەتییانە بوون.
٣- لە دوای فرۆشتنی نەوتی كوردستانەوە، هەموو ئەو وڵاتانە، ئیتر لەسەر ئاستی عێراق، مامەڵەی دیبلۆماسییانەیان لەگەڵ دوو جۆر دیبلۆماسییەتدا كرد، واتە سیاسەتی دەرەكییان لەگەڵ دوو سیاسەتی دەرەكی لە عێراقدا كرد، عێراق بە جیا و هەرێمی كوردستان بە جیا، دیارترین نموونە ئەوەیە كە وڵاتێكی وەكوو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لەگەڵ ئەوەی باڵوێزخانەیەكی كارای لە بەغدا هەیە، بەڵام دێت و لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان، گەورەترین كونسڵخانەی خۆی لەسەر ئاستی جیهان دروست دەكات.
٤- لەدوای فرۆشتنی نەوتی كوردستانەوە، ژمارەی كونسڵخانە و نوێنەرایەتییە فەرمییەكانی وڵاتان لە شاری هەولێر، نزیكەی دوو هێندە زیادی كرد.
سوودەكان لە ڕووی سەربازی و ئەمنییەوە
١- كە تۆ بەرژەوەندییت بۆ زلهێزە ئابوورییەكانی دونیا لەنێو هەڕیمی كوردستاندا دروست كرد، بێگومان زلهێزان بەدوای پاراستنی بەرژەوەندیی خۆیاندا دەچن و دەیپارێزن، نەوت ئەو بوارە یان ئەو سێكتەرە بوو كە بەرژەوەندیی بۆ ئەو وڵاتانە دروست كرد لە هەرێمی كوردستاندا، بۆیە لە دۆخی زۆر مەترسیدار و سەختدا هاوكاریی سەربازی و ئەمنیی هەرێمی كوردستانیان كرد، رەنگە نزیكترین و باشترین نموونە بۆ ئەو هاوكارییە، ئەو ساڵانە بێت كە رێكخراوی تیرۆریستیی داعش هێرشی كردە سەر شارەكانی كوردستانی باشوور، بینیمان هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتیی بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوە و تێكشكاندنی داعش پێكهات و هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، بووە بەشێك لەو هاوپەیمانییە نێودەڵەتییە و رۆڵی سەرەكیی گێڕا لە تێكشكاندنی داعش كە هەڕەشە بوو بۆ سەر هەموو مرۆڤایەتی. شایانی باسە تا ئێستاش هاوكاریی هێزەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەئارادایە و بەردەوامە. ئەمە جیا لەوەی ئەو وڵاتانە لەسەر ئاستی رەسمی، مامەڵەی رەسمی و راستەوخۆ لەگەڵ دەزگا ئەمنییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا دەكەن و سوود لە زانیارییەكانی یەكتر دەبینن بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان و تاوانكاران، واتە مامەڵەیەكی سوودگۆڕكێیە.
٢- بەشێكی زۆر لە داهاتی نەوت بۆ پاراستنی ئەمنییەت و تەناهیی شارەكانی كوردستان تەرخان كراوە، ئێستا بەراورد بە هەموو شارێكی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، هەر شارێكی هەرێمی كوردستان لەو شارانەی عێراق ئارامتر و تەناتر و بەئاسایشترە، بە بەغدای پایتەختی عێراقیشەوە، ئەمەش را و قسەی شەخسیی من نییە، بەڵكوو دەزگا و رێكخراو و میدیاكارانی جیهان و تەنانەت بە میدیاكانی خودی عێراقیشەوە، دان بەو راستییەدا دەنێن و هەندێكیان ناویان لە هەرێمی كوردستان ناوە (عێراقەكەی تر).
سوودە ئابوورییەكانی فرۆشتنی نەوتی كوردستان
رەنگە ئەمەیان دیارترین سوودی فرۆشتنی نەوتی كوردستان بێت، راستە بە بەردەوامی رەخنە لە شێوازی ئیدارەدانی كەرتی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا دەگیڕێت، باس لە بوونی گەندەڵی و كەموكوڕی دەكرێت، بێگومان بەشێك لەو رەخنانە لە جێی خۆیاندان، بەڵام لێرەدا من سوودە ئابوورییەكانی فرۆشتنی نەوتی كوردستان لەم خاڵانەی خوارەوەدا كورت و پوخت دەكەمەوە:
١- لە دوای راپەڕینی ١٩٩١ی خەڵكی كوردستانی باشوور دژی دامودەزگاكانی رژێمی بەعس و كشانەوەی دەزگاكانی حكوومەتی عێراق لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، بەپێی داتایەكی فەرمی، ئەوكات لەم شارانەی هەرێمی كوردستاندا تەنیا ١٢٩ هەزار مووچەخۆری حكوومەت هەبوون، بەڵام لە ٢٠١٤دا كە حكوومەتی هەرێمی دەستی بە فرۆشتنی نەوتی كوردستان كرد، ژمارەی مووچەخۆران گەیشتبووە نزیكەی یەك ملیۆن و ٣٠٠ هەزار مووچەخۆر، واز لەوە بێننن كە ئاخۆ دامەزراندنی سەدان هەزار فەرمانبەر كارێكی دروستە یان نا؟ عەدالەت لە بڕی مووچەدا هەبووە یان نا؟ چونكە ئەوەیان باسێكی ترە و دەزانم خراپە، بەڵام بمانەوێت یان نا لەو رۆژەوە تا ئێستا مووچەی ئەم زیاتر لە ملیۆن و دووسەد هەزار فەرمانبەر و مووچەخۆرە لە داهاتی نەوت دابین كراوە و ئەمەش ئاستی گوزەرانی سەدان هەزار خێزانی بەرزتر كردەوە، گەرچی چەند مانگێك مووچە نەبوو و چەند مانگێكیش كەمتر لە بڕی شایان درا بە مووچەخۆران، لێ بەدڵنیاییەوە بەشێكی باش لە داهاتی نەوت لەڕێی مووچەوە گەیشتووە بە هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان.
٢- زۆریی ژمارەی مووچەخۆر و دابینكردنی لەڕێی داهاتی نەوتەوە، پەرەی بە دروستبوونی چینی مامناوەند دا لەنێو كۆمەڵگەی كوردستانیدا، بوونی چینی مامناوەندیش لەنێو هەر كۆمەڵگەیەكدا، واتە بوونی ئەمنییەتی ئابووری و ئارامیی كۆمەڵایەتی و گەشەسەندنی كولتووری.
٣- لە ساڵی ١٩٩١ەوە تا ئێستا كە ٢٠٢٣یە، هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئاوەدانكاری و پێشكەوتنی ئابوورییەوە، گۆڕانكارییەكی سەیر و سەرنجڕاكێشی بەخۆیەوە بینیوە، تا ئێستاش هەموو شارەكانی هەرێمی كوردستان بەراورد بە هەموو شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، بەهەشتی سەر زەوین و جیاوازییەكە ئاسمان و رێسمانە.
٤- داهاتی فرۆشتنی نەوتی كوردستان، رۆڵێكی تا رادەیەك (نەك وەك ئاستی پێویست) گێڕاوە لە گەشانەوە و پەرەسەندنی زۆربەی سێكتەرەكانی ئابووری بە ژێرخان و سەرخانیەوە (كشتوكاڵ، پیشەسازی، گەشتیاری، بازرگانی.. و هتد) ئێستا ژێرخانی ئابووریی هەرێمی كوردستان بە هەموو كەموكوڕییەكانیەوە، زۆر پتەوترە لە هی عێراق، ئاستی خزمەتگوزاریی گشتی لە هەرێمی كوردستان (كارەبا، ئاو، شەقام، تەندروستی، پەروەردە) بە كەموكوڕێیەكانیشیەوە، زۆر زۆر پێشكەوتووترە لە هی شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، تەنیا كێشەمان ئەوەیە عێراق دەوڵەتە و ئێمە هەرێمین، عێراق زۆر شت دەتوانێ بكات و ئێمە ناتوانین بیكەین، بۆ نموونە كەڵەكەكردنی یەدەگی دراو و زێڕ، قەرزی نێودەوڵەتی و..هتد.
٥- فراوانبوون و پەرەسەندنی وەبەرهێنانی بیانی لە هەرێمی كوردستان… بە چاوی خۆمان بینیمان دوای فرۆشتنی نەوتی كوردستان، قەبارەی وەبەرهێنانی بیانی لە هەرێمی كوردستاندا چەندە زیادی كرد، بینیمان كۆمپانیای زۆر زەبەلاح هاتنە كوردستان، براندی گەورەی جیهانی هاتنە هەولێر و شارەكانی تر، قەبارەی وەبەرهێنانی هەندێ وڵات خۆی لە سەدان ملیۆن دۆلار دا، ئەمەش گەشەی بە ئابووریی كوردستان دا.
٦- فرۆشتنی نەوتی كوردستان، هەرێمی كوردستانی خستە ریزی وڵاتە بەرهەمهێن و فرۆشیارەكانی نەوتەوە، ئەمەش بێگومان بۆ ئایندەی كوردستان سوودی زۆری هەیە و هەنگاوێكی بچووك و سادە نیە.
٧- هەمیشە لەسەر ئاستی جیهان باس لە (وزەی ئەلتەرناتیڤ – الطاقه البديلة) دەكرێت، وزەكانی غاز و وزەی خۆر و كارەبا و ئاو و پاتری، بمانەوێت یان نا، وزەی ئەڵتەرناتیڤی نەوتن و لانی كەم لەم سەدەیەدا پێویستیی بازاڕی جیهانی بە نەوت، وەك سەدەی پێشوو نابێت و تا دێ وزەی بەدیل پەرەی پێدەدرێ، كە فڕۆكە و ئۆتۆمبێلی كارەبا و پاتری دروست كران، ئیدی پێویستی بە نەوت زۆر روو لە كەمی دەكات، لە سۆنگەی ئەم راستییانەوە دەبێ بپرسین: گەر ئێمە لە كوردستان ئێستا نەوتی خۆمانمان دەرنەهێنایە و نەمانفرۆشتایە، كێ دەڵێ بیست ساڵی تر نەوت پارە دەكات وەك ئێستا؟
٨- لە پێش ساڵی ٢٠١٤ەوە كۆمەڵێ گرێبەستی گەڕان و دۆزینەوە و وەبەرهێنانی نەوت لەنێوان هەرێمی كوردستان و چەندین كۆمپانیای جیهانییدا كراون، لە زۆر لە كۆلێژ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستاندا بەشی نەوت یان ئەندازیاریی نەوت و بیرەكان و بۆریگەلی نەوت دامەزرازون و ئێستا لەچاو پێش راپەڕین بە هەزاران ئەندازیار و تەكنیكار و كرێكار و كۆمپانیای خۆماڵی و خەڵكانی بەئەزموونمان هەیە لە بواری نەوتدا، لە كاتێكدا بەر لە راپەڕین نەمانبوو یان زۆر كەم بوون، ئەمەش جیا لە ئەزموون، دەرفەتی كاریشی رەخساندووە.
٩- ساڵی ٢٠١٤ حكوومەتی هەرێم دەستی بە فرۆشتنی نەوتی سەربەخۆیانە نەكردایە، بەدڵنیاییەوە ئەم ساڵانەی بەدوا بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان برسێتی و قاتوقڕییەكی زۆر رووی لێ دەكردن.
سوودە كۆمەڵایەتیەكانی فرۆشتنی نەوت
لەبەر ئەوەی عێراق وەك دەوڵەتێك بەهۆی ئەو هەموو كێشە سیاسی و ئابووری و ئەمنی و كۆمەڵایەتی و كولتوورییەویەوە لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا، لەسەر ئاستی جیهان، دەوڵەتێكی سومعە خراپ بووە، ناو و ناوبانگی زڕاوە، پاسپۆرتی عێراقی دوای ئەفغانستان خراپترین پاسپۆرتە، وڵاتێكە بە رووبار خوێنی لێ رژاوە و ئەنواع و ئەشكاڵ گرووپی تیرۆریستی و توندڕەو تیایدا سەریان هەڵداوە، بەردەوام كودەتای زۆر خوێناویی تێادا بەرپا بووە، هەموو ئەمانە كەسایەتیی تاكی عێراقیی لەڕووی دەروونی و كۆمەڵایەتییەوە شكاندووە، كۆمەڵگەكەی دوا كەوتووە، بێ شك تاكی كوردی – عێراقییش بێبەش نەبووە لەم كێشانە، بەڵام لەدوای فرۆشتنی نەوتی كوردستانەوە، كەسایەتیی تاكی كوردستانی گەرچی بە پاسپۆرتی عێراقییش سەفەر و هاتوچۆی وڵاتان دەكات، بمانەوێ یان نا لە دیدی زۆر لە كۆمەڵگەكانی جیهانەوە، بووە خاوەنی كەسایەتیەكی بەهێزتر و بەگشتی لەڕووی پەروەردەیی و كولتوورییشەوە زۆر پێشكەوتووترە لە خەڵكی ناوچەكانی تری عێراق.
زیانەكانی دەستكردن بە فرۆشتنی نەوت
تا ئێرە، باسمان لە سوودەكانی فرۆشتنی نەوتی كوردستان كرد، لێرە بەدواوە، بە چەند خاڵێك باس لە زیانەكانی ئەو بڕیارە دەكەین. بێ شك وەكوو بڕیار من لەگەڵیام و دەبوو ئەو هەنگاوە بهاوێژرێت، بەلای منەوە ساڵی ٢٠١٤ نەك هەر زوو نەبوو یان وەختی نەبوو، بەڵكوو درەنگیش بوو، دەبوا زۆر زووتر حكوومەتی هەرێمی ئەم هەنگاوەی بهاویشتایە، بەڵام ئەو كارانەی كە نەدەبوو بكرێت ئەمانەی خوارەوەن:
١- نەدەبوو بە هیچ شێوەیەك رێگە بدرێت دیاردەی گەندەڵی ئەم كەرتە هەستیارە بگرێتەوە، گەرچی چەند ساڵێكە حكوومەتی هەرێم تا رادەیەكی باش شەفافییەتی لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كەرتەدا وەدی هێناوە، بەڵام بمانەوێ یان نا گەندەڵی لە هەندێ بواریدا نەبوایە، ئەنجامەكان زۆر لە ئێستا باشتر دەبوون.
٢- فرۆشتنی نەوت لە هەرێمی كوردستان، تا رادەیەك كۆمەڵگەیەكی پشتبەستوو بە مووچەی دروست كرد، ئەمەش بێكاریی رووپۆشكراوی (المقنعه)ی هێنایە ئارا و تا رادەیەك تاكی كارنەكردەی مشەخۆری بەكارهێنی لێ بەرهەم هات.
٣- نەوتی كوردستان دەبوو بفرۆشرایە، بەڵام نەدەبوو ئەو هەنگاوە، ئابووریی یەك چەشنە و یەك سەرچاوەی داهات و تاكلایەنەی دروست بكردایە، نەدەبوو پەرەسەندنی كەرتی نەوت ببوایەتە باعیسی پاشكەوتنی كەرتەكانی تری ئابووری، دەبوو هەریەكە لە پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتیاری، بازرگانیی (دووسەرە) واتە هەناردە و هاوردە، پێ بە پێ و هاوتەریب لەگەڵ پەرەسەندنی كەرتی نەوتدا پەرەیان پێ بدرایە، بەگشتی نەدەبوو داهاتی هەرێمی كوردستان بە رێژەی سەدا نەوەت و زیاتریش پشت بە داهاتی نەوت ببەستێت.
٤- راستە هەندێ لە كۆمپانیا جیهانییەكانی نەوت، ئەو دۆخە سیاسییە ئەمنییە ئابوورییە تایبەتەی ساڵی ٢٠١٤ و پێشتری هەرێمی كوردستانیان قۆزتەوە و سوودێكی زۆریان بۆ خۆیان مسۆگەر كرد و حكوومەتی هەرێمیش لەبن فشاری گەورەی ئەو دۆخە ناهەموارەدا ناچار بوو، ئەو گرێبەستانە بكات، بەڵام خۆ دەیتوانی زیاتر فشار بخاتە سەر كۆمپانیاكان بۆ دامەزراندنی كارمەندی كوردستانی و دامەزراندنی گەنجە بێكارەكانی ئەو ناوچانەی كە بیرە نەوتەكانیان تێدا دۆزراوەتەوە.
٥- زۆربەی هەرە زۆری ئەو وڵاتانەی نەوتیان تێدا بەرهەم دێت، پیشەسازییەكانی پەیوەند بە نەوت (پترۆكیمیایی) تیایدا گەشە دەكەن، بۆ نموونە پیشەسازیی مەتات و پلاستیك و زۆر جۆری تر، كە هەموویان لەو مادانەی دوای پاڵاوتنی نەوت بەرهەم دەهێنرێن، بەڵام بەداخەوە لە كوردستان ئەم جۆرە پیشەسازییە پەرەی نەسەند و بایەخی پێنەدرا، بۆ نموونە تا ئێستا كارگەی دروستكردنی تایەی ئۆتۆمبێلمان نیە و بەردەوام تایە هاوردە دەكرێت.
٦- فرۆشتنی نەوتی كوردستان بووە هۆی دروستبوونی تەرازووی لاسەنگی بازرگانی، ئیدی ئابووری و بازاڕی كوردستان بۆ هەموو پێویستییەك پشتی بە كاڵا و شمەكی هاوردە بەست، دەبوو بەپێچەوانەوە بایەخ بە زیادكردنی هەناردەكردن بدایە، وەك نموونە سەرنج بدەن لە كۆتایی ساڵی ٢٠٢٢دا كار بۆ هەناردەكردنی هەناری كوردستان كرا.
٧- بەداخەوە لەپاڵ بەرهەمهێنانی نەوتدا، ژمارەیەكی بەرچاو پاڵاوتگەی نایاسایی لە شارە جیاوازەكانی كوردستاندا دروست كران، كە بە پلەی یەكەم زیانی زۆریان بۆ ژینگەی كوردستان هەبوو، راستە ژمارەیەكی زۆریان لە ماوەی رابوردوودا بە زەبری یاسا داخران، بەڵام ئێستاش ژمارەیەكیان هەر ماون.